Oba moja roditelja su rođena u Leskovcu. Tatini roditelji su pripadali starosedelačkim familijama, a mamini su se tu „zaustavili“ na svom kretanju kroz središnju i južnu Srbiju, uključujući i (Severnu) Makedoniju. S druge strane, tata se još pre Drugog svetskog rata sa svojom majkom i mlađim sestrama preselio u Beograd, a kasnije su se u Beogradu mama i tata upoznali, pa i venčali. To je kasnije dovelo do rođenja mog brata, pa zatim i mene.
Kao deca, brat i ja smo redovno, svaki raspust, provodili u Leskovcu kod babe i tetke (mamine mame i sestre). Takođe smo i svaki put išli da posetimo i familiju sa tatine strane. Osim što smo išli i na izlete u okolini Leskovca, normalno je bilo i da idemo peške između babinog stana i tetkine kuće, pa sam tada često prolazila pored nekih zdanja za koje sam tek mnogo kasnije shvatila da su važni za našu nacionalnu kulturu.
U leto 2025. godine sam odlučila da odem u Leskovac, ali sa jasnom namerom da krenem da obilazim spomenike kulture u gradu i okolini. Prvobitno sam zaključila da mi treba barem 10-ak dana za sve ono što sam smislila, ali sam takođe shvatila i da iz raznih razloga ne mogu da odvojim toliko vremena, pa sam sada otišla na 4-5 dana.
U međuvremenu su se stvari u okviru familije značajno promenile, ni babe ni tetke više nema, ali je tu moja sestra od tetke, pa sam onda išla kod nje, a bilo je dobro i da brat od tetke još nije otišao na svoj odmor, pa sam se sa njim na kratko videla. Takođe sam u planu imala da se vidim sa još jednom sestrom i njenom ćerkom (sa tatine strane). U slučaju ove druge sestre, nama su zajednički pradeda i prababa, tj, naši roditelji su bili brat i sestra od tetke, ali kod tradicionalno orijentisanih Srba to nije problem – mi smo i dalje sestre.
Evo koja sam sve mesta i spomenike kulture posetila tokom ovog kratkog boravka u Leskovcu i okolini:
Leskovac je jedan od većih gradova u Srbiji, šesti po veličini (ako se ne računa Priština), a nalazi se na jugu zemlje.
Prvi tragovi života u ovom delu današnje Srbije potiču iz perioda oko 6200. god. p.n.e. Na više mesta u okolini Leskovca su vršena razna arheološka iskopavanja koja ovo potvrđuju, a najvažniji arheološki lokalitet u blizini Leskovca je Caričin grad ili Iustiniana Prima iz VI veka nove ere. Ja sam tamo već bila u par navrata, ali ne i ovom prilikom, pa ću priču o tom lokalitetu da ostavim za neki drugi put, samo uz opasku da je on izuzetno značajan.
Otprilike u vreme Justinijane Prime u ove krajeve se doseljavaju i Sloveni (VI-VII vek).
U XII veku je tadašnja Dubočica (stari naziv za Leskovac) ušla u sastav Raške (srpske) države kojom je vladao veliki župan Stefan Nemanja (rođen oko 1113/1114-1199, vladao 1166-1196). Tokom narednih vekova Dubočica je nastavila da bude deo srpskih teritorija, ali je od 1454. godine do 1877. godine bila pod osmanlijskom vlašću, uostalom kao i ostatak većeg dela današnje Srbije.
Tako je novi naziv naselja, Leskovac, počeo da se pojavljuje u osmanlijskim dokumentima tokom XVI veka, a smatra se da je ovaj naziv nastao zbog velikog broja pravih šuma leske (drvo koje rađa lešnike) koje su postojale u ovom kraju.
Posle oslobođenja od Turaka, Leskovac je kao važan zanatski centar nastavio dalje da se razvija i do Drugog svetskog rata je ovde izrazito bila razvijena pre svega tekstilna industrija, koja je nastavila da dominira i posle Drugog svetskog rata. To je toliko bilo upadljivo da su Leskovac jedno vreme zvali i „Srpski Mančester“, pošto je ovaj engleski grad bio svetski poznat kao centar tekstilne industrije.
Početkom 1990-ih godina došlo je do raspada SFR Jugoslavije, krenuli su ratovi, a i ekonomske sankcije i hiperinflacija, i to je sve dovelo, kao i u ostatku zemlje, do opšte stagnacije.
Nažalost, Leskovac je pratio sudbinu ostatka Srbije i što se tiče teških razaranja – tako su ga Nemci bombardovali na početku (1941), a saveznici na kraju (1944) Drugog svetskog rata. Grad i okolina nisu izbegli uništavanje ni tokom NATO bombardovanja 1999. godine.
Kada sam se vratila iz ove posete Leskovcu, videla sam se sa jednom drugaricom pa me je ona pitala o utiscima. Tom prilikom mi je rekla kako nikada nije bila tamo, ali da je od više ljudi čula kako je Leskovac „ružan grad“. Ja sam joj na to odgovorila da je on poput ostalih srpskih gradova (sa par izuzetaka) – mešavina različitih starih kuća projektovanih po različitim principima i stilovima (ako reč stil može da se upotrebi u slučaju nekih od njih), mada takođe ima i novih kuća i zgrada, a važni činioci su i način njihove izgradnje i trajnost takvog načina izgradnje, zatim čestih razaranja kroz bombardovanja i ratna dejstava, odsustva naglašene i jasno usmerene pojedinačne ili opšte brige, naše poslovične nemarnosti, nasleđenih urbanističkih obrazaca (u zemlji postoji uočljiva razlika između austrougarskih uticaja na severu i osmanlijskih uticaja u središtu i na jugu), promena društvenih sistema, višedecenijskih ekonomskih nedaća, itd.
Ne znam da li sam dala dobar odgovor. Leskovac svakako nije „lep“ grad u klasičnom smislu, ali ja u njemu mogu da pronađem lepotu, jer kao što se kaže, „Lepota je u oku posmatrača,“ a takođe mogu da kažem i da volim ovaj grad. Volim svoju emotivnu vezu sa njim, volim sećanja na divno i bezbrižno detinjstvo, volim svoju familiju koja tu živi, volim da mu se vraćam, a volim i razne druge detalje koje ću pomenuti ili provući kroz ove moje „priče sa putovanja“. Osim toga, to je grad u mojoj zemlji i on je deo mog naroda, kulture i istorije, sa svim svojim dobrim i lošim stranama. Malo li je?
S druge strane, upravo sam u vreme pisanja ovih priča naišla na jedan citat Marsela Prusta – „Pravo putovanje sa ciljem otkrivanja nije u traženju novih predela, već u tome da gledamo novim očima“.
To će pokazati i moje priče – jedan nivo su moja sećanja na prošlost, a drugo su moji utisci o spomenicima kulture u sadašnjem trenutku onako kako ih ja vidim i doživljavam. Ali tu je i osvešćivanje raznih detalja i sitnica koje smo možda skloni da zanemarimo ili da nam se podrazumevaju, dok drugim pridajemo nesrazmerno veliki i nerealan značaj.
Planiram da se ponovo vratim na pitanje „lepote“ grada, ali nešto kasnije. Sada krećem sa pričom i fotografijama spomenika kulture koje sam ovde videla/posetila.
Sasvim je logično da krenem od saborne crkve Svete Trojice u samom centru grada. Glavni razlog je taj da je to crkva u kojoj sam krštena. Moji roditelji nisu bili previše zainteresovani za religiju u smislu da mi je tata bio ateista, dok je mama veoma poštovala i obeležavala sve važne crkvene praznike (Božić, Uskrs, Slava, itd.), a i ona me je naučila kako se ulazi u crkvu i izlazi iz nje, kako se krsti, i sl., ali nije bila posvećena vernica, niti se bavila pitanjem krštenja brata i mene. Zato je stvar u svoje ruke uzela naša baba, pa smo tako i brat i ja kršteni ovde polovinom 1970-ih godina. Godine pominjem samo zbog onih koji tvrde da su takve stvari bile zabranjene u vreme socijalizma.
Saborna crkva Svete Trojice u Leskovcu
Saborna crkva Svete Trojice
Izgradnja saborne crkve Svete Trojice započela je posle Prvog svetskog rata, ali se odvijala dosta sporo i uz više prekida, pre svega zbog finansijskih problema i pomanjkanja sredstava. Crkva je konačno završena i osveštena 1931. godine.
Saborna crkva Svete Trojice
Zbog rešenja sa središnjom velikom kupolom iznad naosa i četiri manje kupole na uglovima, kao i zbog delova spoljašnje dekoracije, crkva podseća na srednjevekovne srpske crkve spajajući i srpsko-vizantijske i moravske elemente.
Saborna crkva Svete Trojice, detalj
Saborna crkva Svete Trojice, detalj
Dok sam ja obišla krug oko crkve i zagledala različite detalje, došlo je vreme i za predvečernju liturgiju, pa su i vrata bila širom otvorena.
Saborna crkva Svete Trojice, detalj
Ušla sam unutra i na brzinu pogledala unutrašnjost pre nego što je započela služba.
Saborna crkva Svete Trojice, detalj
Saborna crkva Svete Trojice, detalj
Delovi južne Srbije, uključujući i Leskovac, bili su pod okupacijom Bugara u Prvom svetskom ratu (kao i u Drugom), a u crkvi se nalaze i table koje svedoče o tome da su Bugari od 1915. do 1917. ubili oko desetak sveštenika, ali i nekoliko istaknutih stanovnika grada. Takođe se u crkvi nalaze i grobovi najvećih priložnika, bračnog para Petra i Jelene Ilić. On je bio poznati industrijalac s početka XX veka kada je njegova fabrika tekstila bila jedna od najvećih na Balkanu.
Saborna crkva Svete Trojice
Saborna crkva Svete Trojice
Saborna crkva Svete Trojice
Saborna crkva Svete Trojice
U istoj porti kao i Saborna crkva Svete Trojice nalazi se još jedna crkva. U pitanju je Stara crkva Rođenja Presvete Bogorodice poznata i kao crkva „Odžaklija“, a tu je i zvonik. Uzgred, obe ove crkve kao spomenici kulture predstavljaju nepokretna kulturna dobra.
Crkva Odžaklija
Crkva Odžaklija i zvonik
Crkva Odžaklija, Saborna crkva Svete Trojice i zvonik
Crkva Odžaklija posvećena je Rođenju Presvete Bogorodice (Mala Gospojina), a podignuta je 1803. godine kada je ovaj deo teritorije pripadao Osmanlijskom carstvu.
Postoji par legendi koje govore o izgradnji ove crkve, pre svega imajući u vidu njenu veličinu. Takođe je u okviru crkve postojalo i ognjište i dimnjak/odžak (otud i nezvanični naziv crkve), a sve je to i dovelo do stvaranja tih legendi koje pre svega govore o visprenosti srpskog življa koje je uspevalo da nadmudri turske vladare. U slučaju ove crkve bilo je bitno da Osmanlije ne shvate na vreme da se ovde podiže hrišćanski hram, a postojanje ognjišta i odžaka je trebalo da im nagovesti da se radi o stambenom objektu.
Danas, ne samo svojom veličinom i spoljašnjim izgledom, crkva iznenađuje i činjenicom da se u nju „spušta“ – kao da je delimično ukopana.
Crkva Odžaklija, detalj
Crkva Odžaklija, detalj
Crkva je stradala nekoliko puta već u prvoj polovini XIX veka, a obnovljena je 1839. godine. Nakon izgradnje nove crkve posle Prvog svetskog rata, crkva Odžaklija je jednostavno prepuštena zubu vremena, a pogođena je i u nemačkom i u savezničkom bombardovanju tokom Drugog svetskog rata. 1948. godine je u potpunosti poplavljena, a nivo vode je bio oko jednog metra. Mada je ubrzo proglašena za spomenik kulture, ništa se na njoj nije popravljalo, pa se 1963. godine srušila i krovna konstrukcija, uključujući i odžak (dok je ognjište preživelo). Obnova je konačno započela 1970-ih, a tek 1992. godine je crkva ponovo osveštana.
Crkva Odžaklija, detalj
Crkva Odžaklija, detalj
Crkva Odžaklija, detalj
Crkva Odžaklija, detalj
Crkva Odžaklija, detalj
Što se tiče onog ognjišta i dimnjaka, bez obzira na legendu, pretpostavlja se da su oni napravljeni da bi se prostor crkve zagrevao. Danas tome služe radijatori postavljeni uz zidove.
Crkva Odžaklija, detalj
Porta koju dele ove dve crkve nalazi se u blizini glavne ulice u gradu, Bulevar oslobođenja, koja je u ovom delu malo proširena prostorom koji pokrivaju trotoari. U vreme moje posete ovi trotoari su se upravo sređivali i popločavali. Verovatno upravo zbog ovog proširenja prostora ulice, ovaj deo se naziva Široka čaršija, a sama reč „čaršija“ označava „tržište“ ili „pijacu“ i to je u tursko vreme zapravo bio privredni centar grada.
Danas se u ovom delu Leskovca nalazi još jedan spomenik kulture, a to je Palata Kaloderma.
Palata Kaloderma
Posebno je zanimljiv naziv ove palate. Naime, osim tekstilne industrije, u Leskovcu je između dva svetska rata bila razvijena i hemijska industrija i to konkretno proizvodnja sapuna, a kasnije i kozmetike i parfema. A sve je počelo još 1872. godine kada je izvesni Jovan Vlajčić počeo da proizvodi sapune. U početku je to bilo na prilično elementarnom nivou, ali se posao vremenom razvijao, njegova deca su izučavala zanat u inostranstvu, a odatle su se uvozile i mašine. Fabrika je prošla kroz velike probleme tokom Prvog svetskog rata, ali je proizvodnja kasnije obnovljena i još više unapređena, a fabrika je dobila naziv „Kaloderma“ (skraćeni naziv). Međutim, ovaj naziv se koristio u Nemačkoj za sapun koji je bio poznat širom sveta, pa je došlo do sudskog spora, koji je porodica Vlajčić izgubila. Posle Drugog svetskog rata, celokupna imovina je oduzeta porodici, ali je evo ostala ova zgrada da podseća na ovu priču.
Kao uspešni poslovni ljudi, Vlajčići su između ostalog podigli i ovu Palatu Kaloderma čija je izgradnja završena 1927. godine, a služila je kao upravna i proizvodna zgrada fabrike sapuna. Danas se u njoj nalazi Leskovački kulturni centar.
Palata Kaloderma, detalj
Samo par stotina metara dalje, na suprotnoj strani Bulevara Oslobođenja nalazi se još jedan spomenik kulture, a to je Tonkićeva palata ili Zgrada hotela „Dubočica“.
Tonkićeva palata ili Zgrada hotela „Dubočica“
To je jedan od najreprezentativnijih objekata u centru grada, a podignut je 1937. godine. Vlasnik je bio još jedan industrijalac, Milan Popović-Tonkić, a zgrada je podignuta na mestu ranije porodične kuće. Pošto je imala prizemlje i tri sprata, u zgradi je postojao i lift, a to je bila prilično retka pojava u to vreme, pa je postojanje lifta sa sobom nosilo i dozu prestiža. Posebni šarm zgradi daje zaobljeni ugaoni segment, a dodatno se na fasadi ističu prislonjeni stubovi i pilastri. Zgrada je bila oštećena u savezničkom bombardovanju 1944. godine, a posle Drugog svetskog rata je obnovljena, dok su spratovi preuređeni u sobe, pa je tako tu otvoren hotel (otud i naziv pod kojim se zgrada vodi u evidenciji spomenika kulture) dok je u prizemlju bio ugostiteljski objekat. Hotel je zatvoren 2006. godine, a u prizemlju se nalaze raznovrsne radnje.
I za kraj ovog dela, evo i jedne slike koja ne prikazuje nikakav spomenik kulture, ali nosi sa sobom jednu veoma ličnu notu, jer ovo su ipak moje priče.
Leskovac, detalj
Nekada je na ovom platou koji se vidi na prethodnoj fotografiji, ispred ove novije zgrade, postojala česma. Kako mi je tata pričao kad smo jednom ovde šetali, upravo na toj česmi je poslednji put popio vodu moj deda (tatin tata). Posle toga mu je pozlilo, prebacili su ga u bolnicu, ali je tamo umro (ne zna se tačno šta mu je bilo). Imao je tek nešto više od 30 godina, a moj otac, kao najstariji od troje dece je tada imao samo 6 godina. Zbog toga se moja baba nekoliko godina kasnije ponovo udala i sa svoje troje dece preselila u Beograd.